မဟာမုနိ ဗုဒၶ - တန္ခိုးေတာ္ ေရြ႕သြားေလေသာအခါ

The Mahamuni Buddha – When the Spirit Moves
Donald M. Stadtner
(Walnut Creek, California, USA)

မဟာမုနိ ဗုဒၶ - တန္ခိုးေတာ္ ေရြ႕သြားေလေသာအခါ
ေဒၚနယ္ အမ္ စတက္ဒ္နာ
(ေ၀ါလ္နတ္ ေခ်ာင္း၊ ကာလီဖိုးနီးယား၊ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု)

၁။ မဟာမုနိ ဗုဒၶ ႏွင့္ ေျမပံု

မဟာမုနိ ရုပ္ပြားေတာ္ႏွင့္ အထက္ဗမာျပည္သို႕ ၎ကို အေရႊ႕ခံရျခင္းသည္ - (၁၇၈၄)ခုႏွစ္တြင္ သိမ္းပိုက္သြပ္သြင္းခံလိုက္ျခင္းမွ စ၍ ယခုတိုင္ေအာင္ - ရခုိင္ျပည္၏ အည့ံခံလိုက္ရျခင္း (subjugation) သေကၤတျဖစ္၏။ မဟာမုနိကို သိမ္းပိုက္ရယူျခင္း(seizure)သည္ အခ်ိဳ႕အတြက္ ေၾကကဲြဖြယ္ရာ အျဖစ္အပ်က္တစ္ခုကို ကိုယ္စားျပဳေနသည္ဟု ဆိုလွ်င္ - အျခားသူမ်ားအတြက္ကား အျမဲတမ္း ေတာက္ပေနေသာ္လည္း လႈပ္ယမ္းေနေသာ သရဖူတစ္ခုမွ အဖိုးထိုက္ ရတနာ ကို ကိုယ္စားျပဳေပလိမ့္မည္။ ဗမာျပည္၏ အစဥ္အလာ နယ္နိမိတ္ အျပင္ဘက္မွ ဤရုပ္ပြားေတာ္၏ တစ္ခဏခ်င္းႏွင့္ ၾကာရွည္ၾကာမ်ား ေက်ာ္ၾကားလာပံုက ဗမာျပည္မွ ဘာသာေရးႏွင့္ အစိုးရတို႕အေၾကာင္း ကၽြႏ္ုပ္တို႕အား အမ်ားအစား ေျပာျပလွ်က္ရွိေနေပသည္။
ရုပ္ပြားေတာ္ႏွင့္ ပတ္သက္ေသာ ေရွးေဟာင္း ပံုျပင္(myth)ကို ေဖာ္ခ်မ္းမား၏ ရခိုင္ လက္ေရးမူ က်မ္းစာ (manuscript) - သဗၺဒါနာပကာရဏ (Sapadanapakarana) - ဘာသာျပန္ဆိုခ်က္က (၂၀)ရာစု အ၀င္တြင္ အဂၤလိပ္ စကားေျပာသည့္ လူတို႕အား ပထမအၾကိမ္အျဖစ္ မိတ္ဆက္ေပးခဲ့သည္။ ဤက်မ္းသည္ (၁၆)ရာစုကဟု သတ္မွတ္ႏိုင္စရာရွိေသာ္လည္း ရုပ္ပြားေတာ္မွာမူ - ေနာက္အက်ဆံုးအားျဖင့္ - အေစာပိုင္း (၁၅)ရာစု ေလာက္တြင္ ကိုးကြယ္ခံေနျပီဟု ဆိုႏိုင္သည္ (ခ်ာေန။ ေလဒါ)။ မဟာမုနိ ဗုဒၶကို - ဗုဒၶအား သူ၏ ဘုရင့္ႏိုင္ငံေတာ္တြင္ ၾကိဳဆိုဧည့္ခံခဲ့သည့္ - စျႏၵသူရိယ(Chandrasurya) ဟု အမည္ရွိေသာ ဒ႑ာရီလာ (legandary) ဘုရင္က သြန္းလုပ္ခဲ့သည္ဟု ယံုၾကည္ၾကသည္။ အိႏိၵယတုိက္ငယ္သို႕ ဆရာသခင္ ျပန္ၾကြသြားျပီးေနာက္ ကိုးကြယ္ရန္ အလို႕ငွာ ရုပ္သြင္ပံုတူတစ္ခု ျပဳလုပ္ခြင့္ေပးရန္ ဗုဒၶအား ဘုရင္က ေမတၱာရပ္ခံခဲ့သည္။ သို႕ျဖင့္ ဗုဒၶ၏ အသြင္အတိုင္း ရုပ္ပြားေတာ္တစ္ခုကို သြန္းလုပ္ခဲ့သည္။ ပံုတူ ျပဳလုပ္ျခင္း အေၾကာင္းႏွင့္ ဗုဒၶက ေဆာင္ရြက္ေပးေသာ ႏွစ္လိုဖြယ္ရာ ေက်ာ္ၾကားလွသည့္ အံ့ဖြယ္ တန္ခုိးေတာ္တစ္ခုက ၎ပံုတူကို ခ်ည္ေႏွာင္မႈမ်ားအေၾကာင္း ဤေရွးေဟာင္းပံုျပင္ (myth)ကို ဂ်ဴလီယန္ ရွခိုဘာ (Juliane Schober)က ရွင္းလင္းသိျမင္လြယ္ေသာ စာတစ္ပုဒ္တြင္ မၾကာမီက တင္ျပခဲ့ျပီးျဖစ္သည္။
(၁၇)ရာစုေလာက္တြင္ မဟာမုနိဗုဒၶသည္ ဘုန္းေတာ္ၾကီး မန္နရစ္ (Father Manrique) ၏ ရခုိင္ျပည္ အေၾကာင္း မွတ္တမ္း၌ ပါ၀င္လာခဲ့သည္ကို ေမာ္ရစ္ေကာလစ္ (Maurice Collis) က - ႏွစ္ဆယ္ရာစု၌ - လူသိမ်ားေက်ာ္ၾကားေစခဲ့ (immortalized) ေလသည္။
သို႕ရာတြင္ မဟာမုနိဗုဒၶ၏ ကိန္း၀ပ္ရာေနရာသစ္၌ အထားခံရျပီးေနာက္ပိုင္း ကံၾကမၼာအေပၚ အေလးေပး ေျပာဆိုမႈကား နည္းလွေပသည္။ ကၽြႏ္ုပ္တို႕ အျမဲ သတိရရမည္မွာ မဟာမုနိ ရုပ္ပြားေတာ္သည္ ေရႊ႕ေျပာင္းခံ ျပင္ပပစၥည္း (transplant) ျဖစ္သည္ဟူေသာ အခ်က္ျဖစ္၏။ ရွင္သန္ေနေသာ ေက်ာက္ကပ္တစ္ခုကို ခႏၶာကိုယ္တစ္ခုမွ အျခားတစ္ခုသို႕ ေရႊ႕ေျပာင္းယူဘိသကဲ့သို႕ ထို ကိုယ္တြင္းအဂၤါသည္ အသစ္ျဖစ္ေသာ၊ အစိမ္းသက္သက္ျဖစ္ေသာ (foreign) ပတ္၀န္းက်င္၌ ဆက္လက္ရွင္သန္ (survive) ႏိုင္ေစရမည္သာ ျဖစ္သည္။ ထို႕ေၾကာင့္ ဘိုးေတာ္ဘုရား (နန္းစံႏွစ္ ၁၇၉၂ - ၁၈၁၉)က ရုပ္ပြားေတာ္ကို မူလ ကိန္း၀ပ္ရာ ဇာတိနယ္ေျမ (home) မွ ေရႊ႕ယူလိုက္ေသာအခါ ရုပ္ပြားေတာ္၏ တန္ခုိးေတာ္ (sprit) သည္ အသစ္ျဖစ္ေသာ ဘာသာေရး အခင္းအက်င္း (ambiance) ႏွင့္ လိုက္ေလ်ာညီေထြ ျဖစ္ရေတာ့သည္။ ဤသည္မွာ ကၽြႏ္ုပ္တို႕ႏွင့္ ယခုအခ်ိန္တြင္ သက္ဆိုင္ေသာ (concern) - အထက္ဗမာျပည္၌ မဟာမုနိကို ဧည့္ခံထားရွိျခင္း (reception) - ကိစၥ ျဖစ္သည္။

၂။ မႏၱေလး နန္းေတာ္ အေနာက္မ်က္ႏွာမွ အေျမာက္

ရခိုင္ျပည္စစ္ဆင္ေရးမွ လူသိနည္းသည့္ ခိုးရာပါပစၥည္းမ်ား (spoils)မွာ အေျမာက္ (cannon) ႏွစ္လက္ ျဖစ္သည္။ ပိုၾကီးေသာ တစ္ခုသည္ အရွည္ ေပ (၃၀)နီးပါး ရွိျပီး ယခုအခါ မႏၱေလး နန္းေတာ္ အျပင္ဘက္တြင္ ရွိ၏။ အမရပူရတြင္ ထို ေသနတ္ၾကီး(gun)မ်ားအား မူလထားရွိရာေနရာကို မသိရဘဲ၊ ရခုိင္ျပည္တြင္ ၎တို႕ကို ေတြ႕ရွိခဲ့ေသာ ေနရာကိုကား ကၽြႏ္ုပ္တို႕သိသည္။ အဂၤလိပ္တို႕က (၂၀)ရာစု အေစာပိုင္း တစ္ခ်ိန္တြင္ ဤေနရာ၌ ဤေသနတ္ၾကီးကို ထားရွိခဲ့သည္။ ေသနတ္ၾကီးမ်ားကို (၁၈၅၅)ခုႏွစ္တြင္ ဟန္နရီ ယူးလ္ (Henry Yules) က သတိျပဳခဲ့ျပီး သူ၏ ေက်ာ္ၾကားေသာ “အ၀နန္းေတာ္သို႕ သံတမန္ခရီးစဥ္” (ယူးလ္၊ စာမ်က္ႏွာ ၁၃၆)ပါ ပံုဆဲြေဖာ္ျပခ်က္ တစ္ခု၌ ဤပစၥည္းၾကီးကို ျမင္ရသည္။ ေသနတ္ၾကီးမ်ားအတြက္ က်ည္မ်ားကို (၁၈၁၅)ခုႏွစ္တြင္ လုပ္ရသည္ဟု ေတာ္၀င္အမိန္႕ တစ္ခု၌ မွတ္တမ္းတင္ထားသည္ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႔ျပန္တမ္းမ်ား (ROB)၊ ၄၊ ဇန္န၀ါရီ၊ ၁၈၁၅)။ ေနာက္ ႏွစ္ေပါင္း တစ္ရာ မျပည့္မီတြင္ ပိုၾကီးေသာ အေျမာက္အား အမရပူရတြင္ - ျခံဳပုတ္မ်ား အၾကား ေျမျပင္ေပၚ၌ ရွိေနသည္ကို - ဓာတ္ပံုရိုက္ယူခဲ့သည္ (အို ကြန္နာ၊ စာမ်က္ႏွာ ၁၄၃)။

၃။ ခမာ ေၾကးရုပ္မ်ား

ပိုမို လူသိမ်ားေသာ ခိုးရာပါပစၥည္းမ်ား (spoils) တြင္ အဖိုးမျဖတ္ႏိုင္ေသာ ခမာ ေၾကးရုပ္ အစု တစ္စု ပါ၀င္ရာ ၎တို႕၏ ခမ္းနားေသာ သမိုင္းေၾကာင္းကို အၾကိမ္မ်ားစြာ မွတ္တမ္းတင္ၾကျပီး ျဖစ္သည္။ ထို အရုပ္မ်ားသည္ ယေန႕အခါတြင္ မဟာမုနိ ေက်ာင္းေတာ္ရွိ မူမွန္မဟုတ္ေသာ (informal) အေဆာင္အေယာင္အခမ္းအနား (ritual) တို႕တြင္ တစ္စိတ္တစ္ပိုင္းအျဖစ္ ပါ၀င္လွ်က္ရွိေသာ္လည္း သူတို႕၏ ထင္ေပၚမႈမွာ မ်ားစြာ မၾကာလွေသးဟု ဆိုႏိုင္သည္။ (၁၇၉၅)ခုႏွစ္တြင္ မိုက္ကယ္လ္ဆိုင္းမ္စ္ (Michael Symes)သည္ အေဆာတလ်င္ သြားေနရင္း (in a cusory way) ထိုအရုပ္မ်ားကို သတိထားမိခဲ့ေသာ္လည္း (၁၈၀၂)ခုႏွစ္၌ ဒုတိယအၾကိမ္ လည္ပတ္မႈတြင္ ၎တုိ႕အေၾကာင္း လံုး၀ ေဖာ္ျပျခင္း မရွိေပ (ဆိုင္းမ္စ္၊ စာမ်က္ႏွာ ၃၉၁။ ေဟာလ္ စာမ်က္ႏွာ ၂၁၂ ႏွင့္ ေနာက္ပိုင္း)။ ေနာင္ ႏွစ္ေပါင္း ေျခာက္ဆယ္အၾကာတြင္ ထို ေၾကးရုပ္မ်ားမွာ လ်စ္လ်ဴရႈခံတုန္းပင္ျဖစ္ျပီး (၁၈၅၅)ခုႏွစ္၌ ယူးလ္ (Yule) က အစီရင္ခံသည္မွာ - ထို “ရခိုင္ျပည္မွ သယ္ေဆာင္လာခဲ့ေသာ စစ္သည္မ်ား (warriers) ၊ ဘီလူးမ်ား (bilus) ႏွင့္ ေၾကာက္စရာအေကာင္ၾကီး (monster)မ်ားမွာ  (မူရင္းစာ၌ ဤသို႕ ဆိုထားသည္ sic)……………… မ်ားစြာ ဂရုစိုက္ခံရပံုမေပၚဘဲ တစ္စိတ္တစ္ပိုင္း ပ်က္စီးလွ်က္ ရွိသည္” (ယူးလ္၊ စာမ်က္ႏွာ ၁၆၇)။ ယင္းေၾကးရုပ္မ်ားသည္ (၁၈၈၆)ခုႏွစ္၌ အဂၤလိပ္တို႕၏ သိမ္းပိုက္သြပ္သြင္းျခင္းကို ခံရျပီးေနာက္မွသာ အေလးထားမႈ ခံရဟန္ရွိသည္။ ရခုိင္ျပည္သားတို႕အတြက္မူ - ထိုအရုပ္မ်ားသည္ (၁၇၉၄)ခုႏွစ္၌ အေရးပါထင္ရွားမႈ တစံုတရာ ရွိခဲ့သည္မွာ ေသခ်ာသည္။ အကယ္၍ ရခုိင္ျပည္နန္းေတာ္ အသိုင္းအ၀ိုင္းက (၁၇၉၄)ခုႏွစ္တြင္ ၎တို႕အား တန္ဖိုးမထားခဲ့ေသာ္ ၎တို႕သည္ ဘိုးေတာ္ဘုရား၏ တပ္မ်ား အာရံုစိုက္မႈကို ရေကာင္းမွ ရလိမ့္မည္ျဖစ္သည္။ ထိုအရုပ္မ်ားသည္ ရခုိင္ျပည္တြင္ ၎တို႕အေပၚ ေပးထားခဲ့ေသာ ၾကီးမားသည့္ တန္ဖိုးထားမႈကို မည္သည့္အခါမွ် မရရွိခဲ့ျခင္း အေၾကာင္းမွာ စိတ္၀င္စားဖြယ္ ေနာက္ထပ္ ဇာတ္လမ္းတစ္ပုဒ္ ျဖစ္ေပသည္။

၄။ အျပင္ဘက္ပိုင္းႏွင့္ အေဆာင္တြင္းလမ္းမ်ား

ဤသည္မွာ ယေန႕ေတြ႕ျမင္ရေသာ ဘုရားေက်ာင္းေတာ္၏ အျပင္ဘက္ပိုင္း ျဖစ္ျပီး ေမွ်ာ္စင္အား ေနာက္ထပ္ ျပဳျပင္မြမ္းမံမႈ ျပဳလွ်က္ရွိေနပါသည္။ ယေန႕အခါ ကၽြႏ္ုပ္တို႕ ေတြ႕ျမင္ရသမွ်သည္ - အထက္ဗမာျပည္ကို သိမ္းယူသြပ္သြင္းျခင္းမျပဳမီ ႏွစ္ႏွစ္အလိုျဖစ္ေသာ (၁၈၈၄)ခုႏွစ္တြင္ မီးေဘးသင့္ျပီးေနာက္ တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္၌ ျပဳျပင္တည္ေဆာက္ခဲ့ရာ - ေခတ္ဆန္သည္ဟု ဆိုရမည္ျဖစ္သည္။ မူရင္း ရုပ္ပြားေတာ္ကို အမ်ားအျပား မီးသင့္ခဲ့ရာ ေရႊ ေပါင္ (၂၀၀)နီးပါး ထြက္လာသည္ဟု ဆိုသည္။ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႔ျပန္တမ္းမ်ား (ROB) ၉၊ စာမ်က္ႏွာ ၃၄)

၄။ နံရံေဆးသြင္းပန္းခ်ီ (Frescoes)

အေဆာင္တြင္းလမ္းမ်ား အတြင္းဘက္တြင္ အထက္ဗမာျပည္ကို သိမ္းယူသြပ္သြင္းလိုက္သည့္ အခ်ိန္ေလာက္ကဟု သတ္မွတ္ႏိုင္ေသာ ေရာင္စံု နံရံေဆးသြင္း ပန္းခ်ီမ်ား ရွိသည္။

၅။ အေဆာင္တြင္းလမ္းမွ နကၡတ္ေဗဒင္ဆရာမ်ား၊ ျမင့္ျမတ္ေသာ ၾကိဳး ဆင္ျမန္းထားသူ တစ္ဦး

ကၽြႏ္ုပ္တို႕ေဆြးေႏြးေနေသာ အေၾကာင္းအရာအတြက္ ဗဟိုခ်က္ပိုက်သည္မွာ ေတာင္ဘက္ အေဆာင္တြင္းလမ္းကို အနားသတ္ထားေသာ ဆိုင္မ်ားမွ အိႏိၵယသား နကၡတ္ေဗဒင္ဆရာမ်ား ျဖစ္သည္။ ထို နကၡတ္ေဗဒင္ဆရာ အားလံုးသည္ အိႏိၵယ အႏြယ္အဆက္မ်ားျဖစ္ျပီး မႏၱေလးတြင္ မ်ိဳးဆက္မ်ားစြာကပင္ အေျခခ်ခဲ့ၾကသည္ဟု ဆို၏။ ပုဂၢိဳလ္တစ္ဦးက ကၽြႏ္ုပ္အား သူ၏ - ဇာတ္ျမင့္ အဆင့္အတန္းကို ေဖာ္ညႊန္းေသာ - ျမင့္ျမတ္ေသာၾကိဳး (sacred-thread)ကို ျပသခဲ့သည္။ အမ်ားစုမွာ မူလအားျဖင့္ ဘေဂၤါေဒသမွျဖစ္ျပီး ဟိႏၵီဘာသာႏွင့္ ဘဂၤါလီ ဘာသာတို႕ျဖင့္ ေျပာဆိုႏွီးေႏွာ (converse)ႏိုင္ၾက၏။ မဟာမုနိ ေက်ာင္းေတာ္ရာ၌ ၎တို႕ကို ေတြ႕ရျခင္းမွာ သမိုင္းေၾကာင္းဆိုင္ရာ တိုက္ဆိုင္မႈတစ္ခု မဟုတ္ေပ။ ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ ဟိႏၵဴ ဓေလ့ အခမ္းအနား ေဆာင္ရြက္သူမ်ား၏ အခန္းက႑ကို - ပုဂံေခတ္ေလာက္ ေစာစြာကပင္ - ေကာင္းစြာ မွတ္တမ္း ျပဳစုထားျပီးျဖစ္သည္။ အမွန္လည္း - ဗမာလူ႕အဖဲြ႕အစည္းတြင္ ပါ၀င္ပတ္သက္သည့္ ဟိႏၵဴဘုန္းၾကီးမ်ား၏ အခန္းက႑ကို ပိုမိုတြက္ဆျခင္း ျဖစ္သည္ဟုဆိုရန္ ခဲယဥ္းသည္။ ျဗဟၼဏမ်ားမွာ ထိုင္းႏိုင္ငံတြင္လည္း အေရးပါခဲ့ျပီး ယေန႕တိုင္ေအာင္ ဘိသက္ခံပဲြမ်ားႏွင့္ ႏိုင္ငံေတာ္၏ အေရးၾကီးေသာ ကိစၥရပ္မ်ားတြင္ တရား၀င္ ေဆာင္ရြက္လွ်က္ ရွိသည္။ ဘန္ေကာက္ျမိဳ႕ရွိ ၀ပ္ ဆူသတ္ (Wat Suthat)တြင္ အေဆာက္အအံု တစ္ခုလံုးကိုပင္ ထိုျဗဟၼဏတို႕အား ေပးထားသည္။ ယင္းအတြက္ေၾကာင့္ - ဆိုင္ယမ္း (Siam ထိုင္း)၏ ႏိုင္ငံေတာ္ တံဆိပ္မွာ ဂရုဒ(Garuda ဂဠဳန္) ျဖစ္ေနျခင္းသည္ တိုက္ဆိုင္မႈ မဟုတ္ေပ။ သို႕ရာတြင္ - ျမန္မာႏိုင္ငံ၌ ဟိႏၵဴ ဓေလ့ အခမ္းအနား ေဆာင္ရြက္သူမ်ား၏ ၾကီးမွဴးခြင့္သည္ (၁၈၈၆)ခုႏွစ္၌ ေတာ္၀င္ နန္းေတာ္ က်ဆံုးျခင္းႏွင့္ အတူ ရုတ္ျခည္း ျပတ္ေတာက္သြားခဲ့သည္။ တစ္ဘက္တြင္မူ - ေတာ္၀င္စနစ္ႏွင့္ ဟိႏၵဴ ဓေလ့ထံုးတမ္းတို႕ အၾကား ခ်ည္ေႏွာင္မႈ မည္သည့္အခါကမွ် မျပတ္ေတာက္ခဲ့ေသာ - အိမ္နီးခ်င္း ထိုင္းႏိုင္ငံ၌ ျဗဟၼဏ လႊမ္းမိုးမႈသည္ အားေကာင္းဆဲ ျဖစ္၏။ အကယ္၍ ဗမာျပည္သည္ ကိုလိုနီကၽြန္ျပဳ မခံခဲ့ရဟုဆိုလွ်င္ - ထိုင္းႏိုင္ငံမွာကဲ့သို႕ပင္ - ဗမာဘုရင္မ်ား၏ ဘိသိက္ခံပဲြမ်ား၌ ျဗဟၼဏမ်ားကို ယေန႕အခ်ိန္တိုင္ ကၽြႏ္ုပ္တို႕ ျမင္ေတြ႕ေနရမည္ျဖစ္ေၾကာင္း -လက္ခံေအာင္အထိ - ျငင္းခုန္တင္ျပေျပာဆိုႏိုင္ပါသည္။ မဟာမုနိ ေက်ာင္းေတာ္ရာရွိ ထို ဟိႏၵဴ နကၡတ္ေဗဒင္ဆရာမ်ားသည္ - ျမန္မာႏိုင္ငံ၌ ဟိႏၵဴယဥ္ေက်းမႈ လႊမ္းမိုးျခင္း၏ ေနာက္ဆံုး အရိပ္အေယာင္(vestige) အျဖစ္ ယူဆႏိုင္ေသာေၾကာင့္ - ကၽြႏ္ုပ္တို႕၏ ဇာတ္လမ္းတြင္ အေရးအရာေရာက္ေနေပသည္။

၆။ မင္းကြန္းႏွင့္ ဆင္ျဖဴေတာ္

မဟာမုနိရုပ္ပြားေတာ္ႏွင့္၎ကုိ လူထုအား ခင္းက်င္းျပသထားမႈမွာ - ေတာ္၀င္စနစ္၏ မဂၤလာအေပါင္းႏွင့္ ျပည့္စံုေသာ ဆင္ျဖဴေတာ္မ်ားႏွင့္ အလားတူစြာ - ဘုရင္၏ ဘုန္းကံအစြမ္းသတၱိ (prowess) ကို သိျမင္ေစေသာ (tangible) သေကၤတ တစ္ခု ျဖစ္ေစ၏။ ဤသို႕ေသာ သေကၤတ သေဘာတရားသည္ မ်က္ေမွာက္ေခတ္ ျမန္မာႏိုင္ငံ၌ ဆဲြေဆာင္မႈ အားေကာင္းေနဆဲျဖစ္သည္ကို ရန္ကုန္ျမိဳ႕တြင္ ဆင္ျဖဴေတာ္ အမ်ားအျပား ျပသထားျခင္းႏွင့္ တရုတ္ျပည္မွ ဗုဒၶ၏ သြားေတာ္ အပြားမ်ားက သက္ေသခံလွ်က္ရွိ၏။ (၁၇၈၄)ခုႏွစ္တြင္ ရခိုင္ျပည္ကို သိမ္းယူ သြပ္သြင္းျခင္းသည္ - အမရပူရကို တည္ေထာင္ေဆာက္လုပ္ျခင္းႏွင့္ ေနာက္ပိုင္း မင္းကြန္းရွိ ပုထိုးေတာ္ၾကီး တည္ေဆာက္ျခင္းႏွင့္ အတူ - ဘိုးေတာ္ဘုရား၏ လက္ထက္၏ [အာဏာတည္ျမဲမႈကို] အဆံုးအျဖတ္ ေပးႏုိင္ေသာ (defining) အခုိက္အတန္႕ အခ်ိန္ ကာလျဖစ္သည္။

၇။ ေက်ာင္းေတာ္ အျပင္ဘက္ပိုင္း

ဘိုးေတာ္ဘုရားသည္ သူ၏ ထူးျမတ္လွေသာ ေအာင္ပဲြခံဆုလာဘ္ (trophy)အတြက္ ကိန္း၀ပ္ရာေနရာကို ျပင္ဆင္ရာ၌ - မိုက္ကယ္လ္ဆိုင္း (Michael Symes) က ေက်ာင္းေတာ္သည္ ရုပ္ပြားေတာ္ကို ရခုိင္ျပည္မွ ရယူခဲ့ေသာ ႏွစ္တြင္ ျပီးစီးလုနီးပါး ရွိေနျပီျဖစ္ေၾကာင္း မွတ္စုေရးသားျခင္းကို ေထာက္၍ - အခ်ိန္ အနည္းငယ္သာ ယူခဲ့သည္ဟု ဆိုႏိုင္သည္။
ေက်ာင္းေတာ္ကို ျပိဳင္လ်က္ေဖာက္လုပ္ထားေသာ လမ္းရွည္ႏွစ္ခု၏ အဆံုး - အမရပူရမွ အလွမ္းကြာေသာ -ေျမာက္ဘက္ႏွစ္မိုင္အကြာ ေနရာ၌ တည္ထားသည္။ (၁၈၅၅ ခုႏွစ္က - ယူးလ္ (Yule)၏ ေျမပံုတြင္ ေက်ာင္းေတာ္ဆီသို႕ ဦးတည္သြားေသာ ျပိဳင္လွ်က္ လမ္းမ ႏွစ္ခုကို ျပထား၏။ ယူးလ္၊ စာမ်က္ႏွာ ၁၆၆ ၏ မ်က္ႏွာခ်င္းဆိုင္။)  ေက်ာင္းေတာ္ကို အမရပူရရမွ အလြန္ေ၀းေသာေနရာတြင္ အဘယ္ေၾကာင့္ တည္ထားေၾကာင္း မသိရေသာ္လည္း၊ ဘုန္းေတာ္ၾကီးေက်ာင္း အၾကီးစားမ်ား ထို၀န္းက်င္တြင္ ရွိေနႏိုင္သည္ဟု မွန္းဆရသည္။ ယေန႕အခါတြင္ - ေက်ာင္းေတာ္သည္ အမရပူရႏွင့္ ယခုအခါ ထိစပ္ေနေလျပီ ျဖစ္ေသာ မႏၱေလး ေတာင္ဘက္ပိုင္း၏ အစိတ္အပိုင္းတစ္ခု ျဖစ္ေနေလျပီ ။ ယူးလ္ (Yule)၏ အဆိုအရ - ဘုရင္သည္ ေျခာက္လတစ္ၾကိမ္ မဟာမုနိ ေက်ာင္းေတာ္သို႕ လာေရာက္ဖူးေမွ်ာ္သည္ဟု သိရသည္။

၈။ မဟာမုနိ ရုပ္ပြားေတာ္

ယူးလ္ (Yule) က “ရုပ္ထုေတာ္သည္ ၀င္ေပါက္ တစ္ေပါက္ထဲရွိသည့္ အလင္းေရာင္အားနည္းေသာ ခံုးမိုးပါ (arched) အုတ္တိုက္ခန္းငယ္တစ္ခုထဲတြင္ ရွိသည္။ အုတ္တိုက္အေပၚတြင္ ခန္႕ညားေသာ - ရုပ္လံုးရုပ္ၾကြမ်ား ေဖာေဖာသီသီ ထြင္းထုကာ ေရႊပိန္းခ်ထားသည့္ - သစ္သား ျပႆာဒ္ (Prasath) (မူရင္းစာ၌ ဤသို႕ ဆိုထားသည္ sic) ……………… သို႕မဟုတ္ က်ဥ္းက်ဥ္းခၽြန္ခၽြန္ပံုသ႑ာန္ တစ္ခုကို ေဆာက္လုပ္ထားသည္” (ယူးလ္၊ စာမ်က္ႏွာ ၁၆၆)။ “ဒုကၡိတမ်ား၊ မ်က္မျမင္မ်ားႏွင့္ ေရာဂါသည္ပုဂၢိဳလ္မ်ား” ႏွင့္ - ပဲြေတာ္ကာလအတြင္း - ဆိုင္ငယ္မ်ား ျပည့္ႏွက္ေနေသာ - ဘုရားေက်ာင္းဆီသို႕ - ဦးတည္သည့္ ေဆာင္တြင္းလမ္းႏွစ္ခုကိုလည္း သူ သတိျပဳမိခဲ့သည္။ ထို အမိုးပါ ေဆာင္တြင္းလမ္းမ်ားကို သူ႕အလည္အပတ္ခရီးမတိုင္မီ “ခုနစ္ႏွစ္ ရွစ္ႏွစ္ထက္ မေက်ာ္ေသာအခ်ိန္”က တည္ေဆာက္ခဲ့သျဖင့္ - ၎တို႕သည္ ဘိုးေတာ္ဘုရားေခတ္က က်န္ရစ္ေသာ ပစၥည္းမ်ား မဟုတ္ေပ။ သုိ႕ရာတြင္၊ စိတ္၀င္စားစရာဇာတ္လမ္းတစ္ပုဒ္ကို ေျပာျပႏိုင္ေသာ လူသားမ်ား က်န္ရစ္ေနေသးသည္။ ယူးလ္က ဆက္ေရးထားသည္မွာ - “(မဟာမုနိ ေက်ာင္းေတာ္ရွိ) ဘုရားကၽြန္မ်ားမွာ ရခုိင္ျပည္ (Aracan ဟု မူရင္းစာ၌ ဆိုထားသည္ sic)မွ ……………………….. ေခၚေဆာင္လာေသာ သံု႕ပန္းမ်ား (captives) မွ ဆင္းသက္လာသူမ်ား ျဖစ္ၾကျပီး ရာေပါင္းမ်ားစြာ ………………………….. အထိ ပမာဏရွိသည္” (ယူးလ္၊ စာမ်က္ႏွာ ၁၆၇)။  အမရပူရတြင္ ယူးလ္သည္ ဗာရာဏသီမွ ျဗဟၼဏ နကၡတ္ေဗဒင္ဆရာမ်ားႏွင့္ “အခ်ိဳ႕မွာ  - မူလက ရခုိင္ျပည္ (Aracan ဟု မူရင္းစာ၌ ဆိုထားသည္ sic)သို႕ ဘေဂၤါနယ္မွ ေခၚေဆာင္လာခဲ့ျပီး ……………… ရခုိင္ျပည္ (Aracan ဟု မူရင္းစာ၌ ဆိုထားသည္ sic)မွ တစ္ဖန္ [အမရပူရသို႕] ေခၚယူလာျခင္း ခံရသူတို႕၏ အဆက္အႏြယ္မ်ား ……………” ႏွင့္လည္း ေတြ႕ဆံုခဲ့သည္။ “…………………. ကၽြႏ္ုပ္ေတြ႕ခဲ့သူမ်ားသည္ ဟိႏၵဴစတန္နီ (Hindostanee) စကားေျပာျပီး ……………………. ဗမာစကားႏွင့္ ရင္းႏွီးကၽြမ္း၀င္ၾကသည္ (familiar) (ယူးလ္၊ စာမ်က္ႏွာ ၈၇)

၉။ ျဗဟၼဏမ်ား

ရခုိင္ျပည္ကို သိမ္းယူသြပ္သြင္းျခင္းသည္ ေဒသအား ကုန္းေဘာင္ ႏိုင္ငံေတာ္ အစိုးရယႏၱယား၏ အေဆာင္အေယာင္ အခင္းအက်င္း (panoply) အျပည့္အစံုကို တင္သြင္း မိတ္ဆက္လိုက္ျခင္းျဖစ္သည္။ ရခုိင္ လူမ်ိဳးတို႕သည္ အမရပူရသို႕ အခြန္ေငြမ်ား ေပးပို႕ေနရျခင္း (remitting taxes) ကို ၾကံဳလာရေလေတာ့သည္ ([အခြန္အေကာက္ကိစၥအတြက္ ျပင္ဆင္မႈ အျဖစ္] ရခုိင္ျပည္၏ သန္းေခါင္စာရင္းကို ေကာက္ယူရန္ အမိန္႕ေပးေသာ ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၁၈၁၀ ခုႏွစ္ ဇန္န၀ါရီလ ၂၂ ရက္ စသည္ျဖင့္)။ တစ္ခ်ိန္က ဂုဏ္တင့္တယ္ေသာ ေျမာက္ဦးအေပၚ ေတာင္းခံစည္းၾကပ္သည့္ အခြန္တို႕သည္ အမရပူရရွိ ဘုရင့္ ဆင္ျဖဴေတာ္အား ေထာက္ပ့ံရန္ တမင္တကာ (delibrately) အသံုးျပဳျခင္း ခံရ၏။ ရမ္းျဗဲကၽြန္းေပၚရွိ ေငြသတၱဳတြင္းမ်ား အစရွိသည့္ - ရခုိင္ျပည္၏ သယံဇာတမ်ားကိုလည္း အျမတ္ထုတ္ေလသည္ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၁၈၀၁ ခုႏွစ္၊ ဇြန္လ၊ ၂၇ စသည္ျဖင့္)။ အျခားတစ္ဘက္တြင္ ရခုိင္ျပည္၌ က်ဴးလြန္ေသာ အပိုေတာင္းခံျခင္းမ်ား (excessess) အတြက္ အစိုးရ အရာရွိမ်ားအား ျပစ္တင္အေရးယူျခင္းမ်ား (reprimand) အခါအားေလ်ာ္စြာ ရွိသည္ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၁၈၁၀၊ ဧျပီ၊ ၂၇)။
ရခုိင္လူမ်ိဳး ေထာင္ေပါင္းမ်ားစြာမွာ သံုပန္းအျဖစ္ေခၚေဆာင္ခံရဟန္ရွိျပီး၊ ကၽြန္မ်ားအျဖစ္ အသံုးျပဳခံရကာ အခ်ိဳ႕မွာ ဆုိင္ယမ္း (Siam ထိုင္း) ႏွင့္ ျဖစ္ပြားေသာ စစ္မ်ားတြင္ပင္ အသံုးျပဳခံရသည္ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၁၈၁၀၊ ဒီဇင္ဘာ၊ ၂၃ စသည္ျဖင့္။ ဤအမိန္႕ျဖင့္ ေယာက်္ား ၁၀၁၆ ေယာက္အား ထား၀ယ္သို႕ ပို႕လႊတ္ရန္ ရခုိင္ျပည္မွ ဆင့္ေခၚသည္။) ကုန္းေဘာင္ လူ႕အဖဲြ႕အစည္းသည္ - ေတာ္၀င္ လက္သည္းေျခသည္းအလွျပင္သမားမ်ား (manicurists) ကစ၍ ေက်ာက္ႏွင့္အုတ္ ပန္းရံသမားႏွင့္ သာမန္ ေလွထိုးသားမ်ားအထိ - ကၽြန္အေရအတြက္ အလြန္ အမ်ားၾကီး လိုအပ္ေလသည္ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၁၇၈၅၊ ဇူလိုင္၊ ၁၃။ ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၁၈၀၇၊ ၾသဂုတ္၊ ၂၈။ ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB) ၁၈၀၆၊ မတ္၊ ၃၁ စသည္ျဖင့္)။ ကၽြမ္းက်င္ လုပ္သားစာရင္းမွာ အမွန္တကယ္ပင္ မဆံုးႏိုင္ေအာင္ ျဖစ္၏။
သို႕ရာတြင္ စိတ္၀င္စားဖြယ္အေကာင္းဆံုး ရခုိင္ျပည္မွ သံုပန္းမ်ားမွာ သန္မာေသာ ၾကြက္သားမ်ားအတြက္ ေရြးခ်ယ္ခံရျခင္း မဟုတ္ဘဲ - ေဆးပညာကၽြမ္းက်င္သူမ်ားကဲ့သို႕ေသာ - သူတို႕၏ ဦးေႏွာဏ္စြမ္းအားအတြက္ ေရြးခ်ယ္ခံရသူမ်ားျဖစ္သည္ (၀က္သက္ ကာကြယ္ေဆးကို ရခုိင္လူမ်ိဳးတုိ႕ မိတ္ဆက္ေပးျခင္း ျဖစ္သည္)။ အျခားသူမ်ားမွာ ဗုဒၶဘာသာ ပရိတ္ (paritta) ရြတ္ဆိုရာ၌ပင္ အထူးကၽြမ္းက်င္ၾကျပီး အခ်ိဳ႕က အင္းကြက္ေရးသားျခင္း (writing magic squares) ႏွင့္ တူရိယာမ်ား တီးမႈတ္ျခင္းတို႕ကို ေလ့က်င့္သင္ၾကားထားၾကသည္ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၁၇၈၉၊ ဇြန္၊ ၅)။
ရခုိင္ျပည္မွ အထက္တန္းလႊာအက်ဆံုး (most elite) ျဗဟၼဏမ်ားမွာ ဟိႏၵဴ ဓေလ့ အခမ္းအနား ေဆာင္ရြက္တတ္သူမ်ားႏွင့္ နကၡတ္ေဗဒင္ဆရာမ်ား ျဖစ္ဟန္တူသည္။ ၎တို႕ကို အျခားသူမ်ားႏွင့္ အတူ “ပုဏၰား” (Ponna) ဟူေသာ အစုေအာက္၌ သြင္းထားသည္ (ဤအသံုးအႏႈန္း၏ မူရင္းကို ျငင္းခုန္ေျပာဆို ေနၾကေသာ္လည္း ၎သည္ ပုဏ္ည (punya) (သကၠတ) သို႕မဟုတ္ “ဘာသာတရားႏွင့္သက္ဆိုင္ေသာ၊ သန္႕စင္ေသာ၊ ၾကီးျမတ္ေသာ ေကာင္းက်ိဳး” (sacred, pure, or great merit) မွ ဆင္းသက္ေရြ႕လ်ားလာျခင္း ျဖစ္ႏိုင္သည္။) ျဗဟၼဏတို႕သည္ - ရခိုင္ျပည္ကို သိမ္းယူသြပ္သြင္းျခင္း မတိုင္မီ ကာလၾကာရွည္ကတည္းက -အမရပူရ၌ ျမင္ေနက်မဟုတ္သူမ်ား (strangers) မဟုတ္ေပ။ တကယ္တမ္းတြင္ - ဘိုးေတာ္ဘုရား နန္းတက္ေသာ အခါ အေမြခံယူရရွိခဲ့ေသာ ျဗဟၼဏမ်ား ကုန္းေဘာင္နန္းေတာ္၌ - ရာေပါင္းမ်ားစြာ မဟုတ္သည့္တိုင္ - အျပံဳလိုက္ရွိသည္။ (၁၇၈၅)ခုႏွစ္ေလာက္ ေစာေသာကာလ၌ပင္ ပုဏၰား အသိုက္အ၀န္း၏ အၾကီးအမွဴးပုဂၢိဳလ္ေနရာ (Primate) အတြက္ ရာထူးတစ္ခုကို တီထြင္ခဲ့ရာ - သဃၤာ (Sangha) အၾကီးအကဲ ေခါင္းေဆာင္ ရာထူးကို အတုယူထားသည္။ (ျမင့္ဦး၊ စာမ်က္ႏွာ ၉၅။ အသံုးအႏႈန္းမွာ ပုဏၰား သာသနာပိုင္ (Ponna Thathanabaing)။) (ထိုအခ်ိန္က အထက္ဗမာျပည္တြင္ ပုဏၰားတို႕၏ အခန္းက႑ႏွင့္ ပတ္သက္ေသာ အက်ဥ္းတင္ျပခ်က္သည္ [သန္း]ျမင့္ဦး၏ ေခတ္သစ္ျမန္မာႏိုင္ငံကို တည္ေဆာက္ျခင္း၊ အခန္း ၄တြင္ ပါရွိ၏။)
ျဗဟၼဏအမ်ားအျပားမွာ (ယခုအခါ ဘဂၤလားေဒ့ရွ္ႏိုင္ငံျဖစ္ေသာ ေနရာ အပါအ၀င္) ဘေဂၤါနယ္၊ မဏိပူရနယ္ႏွင့္ အာသံနယ္တို႕မွ လာၾကဟန္တူသည္။ အျမင့္ဆံုး အဆင့္ရွိသူမ်ားမွာ - အနည္းဆံုးအားျဖင့္ ဘိုးေတာ္ဘုရား လက္ထက္ထက္ ေနာက္မက်ဘဲ - ဗာရာဏသီမွ လာၾကသည္။ ထိုေခတ္က ျမန္မာက်မ္းတစ္ေစာင္က ကုန္းေဘာင္ႏိုင္ငံၾကီး (realm) ရွိ ျဗဟၼဏ အစားစားတို႕အား အဆင့္အတန္း ခဲြျခားသတ္မွတ္ျခင္းကို သီးသန္႕ တင္ျပထားသည္။ (ထိုက်မ္းစာ - ျမန္မာမင္း အုပ္ခ်ဳပ္ပံုစာတမ္း - ကို [သန္း] ျမင့္ဦး၊ စာမ်က္ႏွာ ၉၆ မွ ေနာက္ပိုင္း တြင္ ေဆြးေႏြးထားသည္။) ခဲြျခားပံုတစ္မ်ိဳးမွာ မူလ (ဗမာမွ၊ ရခုိင္မွ၊ မဏိပူရမွ သို႕မဟုတ္ ဗာရာဏသီမွ ဆိုသည့္) အေပၚ မူတည္သည္။ အေစာဆံုးမွာ သူတို႕၏ ဆင္းသက္ပံုကို ျပဴေခတ္အထိ ေျခရာေကာက္ႏိုင္ေသာ ျမန္မာ ပုဏၰား ျဖစ္သည္။ ထို အမ်ိဳးမ်ိဳးေသာ ျဗဟၼဏမ်ားအား - အလြန္အမင္း ဇာတ္ခဲြျခား (stratified)ျပီး လူမႈေရးအုပ္စု တစ္ခုမွ အျခားတစ္ခုသို႕ ကူးေျပာင္းမႈမရွိသေလာက္ျဖစ္သည့္ (with little mobility) လူ႕အဖဲြ႕အစည္းတစ္ရပ္ ျဖစ္သည့္အေလ်ာက္ - အနည္းဆံုးအားျဖင့္ အေပၚယံမွ်ပင္ျဖစ္ေစ - အုပ္စုခဲြေရး ျပႆနာမ်ားအား ေျဖရွင္းႏိုင္ရန္ ဤက်မ္းကို ျပဳစုျခင္းျဖစ္ႏိုင္သည္။
ရခုိင္ျပည္ကို သိမ္းပိုက္ျပီးေနာက္ ႏွစ္ေပါင္း သံုးဆယ္ တေလ်ာက္လံုး ရခုိင္ျပည္မွ ျဗဟၼဏ တစ္ျပံဳၾကီးကို အမရပူရသို႕ တင္ပို႕ေနခဲ့သည္။ ထုိ႕အျပင္ အထက္ဗမာျပည္၌ (၁၇၈၄)ခုႏွစ္ က်ဴးေက်ာ္မႈ မတိုင္မီ ၾကာျမင့္စြာကပင္ ရခုိင္မွ ျဗဟၼဏမ်ား ရိွေနျခင္းလည္း ျဖစ္ႏိုင္သည္။ [The paper is saying that “And there were probably some Arakan bramins in Upper Burma long before the invasion in 1794.” In that sentence, 1794 should be 1784.] (၁၈၀၃)ခုႏွစ္ေလာက္ ေနာက္က်ေသာ အခ်ိန္၌ပင္ ရခုိင္မွ ျဗဟၼဏမ်ားသည္ - တစ္ခ်ိန္က ရခုိင္ျပည္တြင္ မူရင္း မဟာမုနိ ေက်ာင္းေတာ္ႏွင့္ နီးကပ္စြာ ေနထိုင္ဖူးခဲ့သျဖင့္ မဟာမုနိ ေက်ာင္းေတာ္တြင္ ေနရာခ်ထားေပးေသာေၾကာင့္ - ထိုေနရာတြင္ အေျချပဳလွ်က္ရွိၾကသည္။ ရုပ္ပြားၾကီးအား အမႈထမ္းေဟာင္းမ်ားက “အလုပ္အေကၽြးျပဳ” (serviced) လွ်င္ ဗုဒၶ၏ အာႏုေဘာ္ ထက္ျမက္မႈကို ပိုမိုအားေကာင္းေစသည္ဟု ဤသည္က ညႊန္းဆိုေနပံုရ၏။
ရခုိင္မွ ထိပ္တန္း(top) ျဗဟၼဏ အမ်ားအျပားကို အထူးဂရုတစိုက္ ဆက္ဆံျပီး ျဗဟၼဏ အေဆာက္အအံု (brahmanical establishment) တြင္ ေရာေႏွာေပါင္းစပ္ေစသည္။ ရခုိင္မွ အျခား ျဗဟၼဏမ်ားအား ပိုမို နည္းပါးေသာ ေငြေၾကးကိုသာ ရရွိခံစားေစျပီး ဘုရားကၽြန္မ်ား ျဖစ္ေစရာ ျဖစ္ႏိုင္သည္မွာ ရခုိင္ျပည္၏ ျဗဟၼဏဖဲြ႕စည္းပံု၌ ၎တို႕၏ အဆင့္အတန္း နိမ့္ျခင္းေၾကာင့္ ျဖစ္ဟန္ရွိသည္။ ရခုိင္ျပည္မွ အဆင့္ျမင့္ ျဗဟၼဏတို႕သည္ မဟာမုနိေက်ာင္းေတာ္၌ ေလးစားေလာက္ဖြယ္ (respctiable) အဆင့္အတန္းမ်ား (position) ကို အပ္ႏွင္းျခင္း ခံဟန္ရွိျပီး အျခား ရခုိင္မွ ျဗဟၼဏမ်ားကို ဘုရားကၽြန္မ်ားအျဖစ္ ေက်ာင္းေတာ္တြင္ ခ်ထားပံုရသည္။ (ဤ ကိစၥႏွင့္ ပတ္သက္၍ အရင္းအျမစ္မ်ားကို ပိုမို တူးဖြၾကည့္ရန္ လိုအပ္ပါသည္။)
ရခုိင္ျပည္ကို ေအာင္ႏိုင္ျပီးေနာက္ ေလးႏွစ္အၾကာတြင္ ျဖစ္ပြားေသာ ဇာတ္လမ္းဇာတ္ကြက္တစ္ခုက ထိုအခ်ိန္၏ စိတ္၀င္စားဖြယ္ ျမင္ကြင္းတစ္ခုကို ျမင္ရေစသည္။  ျဗဟၼဏ ရာဇဂုရုတစ္ဦးကို အမ်ိဳးသမီး ဆံပင္အလွျပင္သမား (hairdresser) တစ္ဦးႏွင့္ အခ်စ္ဇာတ္လမ္းရွိေနသည္ဟု ဓည၀တီမွပါလာသည့္ ရခုိင္(မွ) ျဗဟၼဏ အေရအတြက္ အမ်ားအျပားက စြပ္စဲြၾက၏ (ဘဲြ႕တံဆိပ္အျပည့္အစံု မဟာရာဂ်င္ဒါဓမၼရာဂ်ာဂုရု (Maharajindadhammarajaguru)။) စြပ္စဲြသူမ်ားကို မဟာမုနိေက်ာင္းေတာ္သို႕ ဘုရားကၽြန္မ်ားအျဖစ္ ပို႕လိုက္သည္အထိ ဘိုးေတာ္ဘုရားအား ေဒါသျဖစ္ေစသျဖင့္ ၎သည္ မွားယြင္း စြပ္စဲြမႈတစ္ခုဟု ယူဆရရန္ရွိသည္။ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၂၁၊ ဇြန္၊ ၁၇၈၉)။ [“It was deemed a false accusation, provoking Bodawpaya to send the accusers to the Mahamuni as pagoda slaves. (ROB, 21 June, 1799)” In that reference, 1799 should be 1789.] ၎တို႕အား ရင္ဘတ္တြင္ ဆင္ျမန္းေသာ အထူးျပဳလုပ္ထားသည့္ ၾကိဳးျပား (စလြယ္ (salwe))မ်ား၊ ေခါင္းေပါင္းမ်ားႏွင့္ ခရုသင္းမ်ားကို စြန္႕လႊတ္ေစသည္။ သူတို႕ကို ရခုိင္ျပည္တြင္ လုပ္ခဲ့သကဲ့သို႕ မဟာမုနိရုပ္ပြားေတာ္အား - တန္ခိုးၾကီး ရုပ္ပြားေတာ္၏ အာႏုေဘာ္ (efficacy) သက္ေရာက္မႈကို ေသခ်ာေစရန္ လုပ္ေဆာင္ျခင္းျဖစ္သည္ဟု ယူဆႏိုင္ေသာ - ပန္းကပ္လွဴျခင္းကို ေဆာင္ရြက္ရန္လည္း ညႊန္ၾကားခဲ့သည္။ အဖဲြ႕ေခါင္းေဆာင္မ်ားအနက္မွ တစ္ဦးကို ယုတ္နိမ့္သည့္ အလုပ္ျဖစ္ေသာ ဆင္ေခ်းက်ံဳးရန္ တာ၀န္ေပးခဲ့သည္။
ရခုိင္ ဘုရားကၽြန္မ်ားသည္ ပို၍ ဆိုးရြားလာေသာ အေရးကိစၥျဖစ္လာျပီး (၁၈၂၂)ေလာက္အထိ ေနာက္က်ေသာ အခ်ိန္မွာပင္ ရခုိင္မင္းသားတစ္ပါးက ျဗဟၼဏတို႕သည္ ရခုိင္ျပည္၌ မည္သည့္အခါကမွ် ဘုရားကၽြန္ အဆင့္အတန္းသို႕ ႏွိမ့္ခ် ဆက္ဆံျခင္း မခံခဲ့ရဟု ကန္႕ကြက္ခဲ့သည္။ (ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႕ ျပန္ထမ္းမ်ား (ROB)၊ ၃၊ ဇန္န၀ါရီ၊ ၁၈၂၂)။ ဤအခ်က္က အမရပူရအရပ္တြင္ ျဗဟၼဏ ဘုရားကၽြန္ အေရအတြက္ အမ်ားအစားရွိေၾကာင္း ျပဆိုေနသည္။

၁၀။ မဟာမုနိ ရုပ္ပြားေတာ္

ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ တန္ခိုးအၾကီးဆံုး (scared) ဗုဒၶရုပ္ပြားေတာ္ၾကီးသည္ ၎၏ နယ္နိမိတ္အျပင္ဘက္မွ ေရာက္လာၾကျခင္း ျဖစ္သည္မွာ ထူးဆန္းအံ့ၾသဖြယ္ျဖစ္ျပီး - “တိုက္ရာပါပစၥည္း” (booty)အျဖစ္ ယူခဲ့ျခင္းလည္းျဖစ္သည္။ ေက်ာင္းေတာ္ကို ရခုိင္ဘုရားၾကီး (Arakan Temple)ဟု ေခၚေနဆဲျဖစ္သည့္ အခ်က္က ရုပ္ပြားေတာ္ကို ဆု (prize) တစ္ခုအျဖစ္ ယူဆျပီး လက္နက္အင္အားသံုး၍ ယူခဲ့ျခင္း ျဖစ္ေၾကာင္း သံသယျဖစ္စရာ မရွိေပ။ ယေန႕ျမန္မာႏိုင္ငံရွိ တန္ခိုးအၾကီးဆံုးေသာ အျခားေနရာမ်ားသည္လည္း စိတ္၀င္စားစရာ ေကာင္းေသာ ထင္ရွားသိသာသည့္ကဲြျပားျခားနားမႈ (contrast) ကို ျပလွ်က္ရွိသည္။ ပုဂံရွိ ေရႊစည္းခံုသည္ ၎၏ဓာတ္ေတာ္ေမြေတာ္မ်ား၊ ၎၏ ေတာ္၀င္ဆက္ႏြယ္မႈမ်ားႏွင့္ ပုဂံတြင္ တည္ရွိမႈ တို႕ေၾကာင့္ အေရးပါသည္။ ရန္ကုန္ရွိ ေရႊတိဂံုသည္ - (၁၅)ရာစုႏွင့္ (၁၆)ရာစု အတြင္းက မြန္ေက်ာင္းေတာ္ တစ္ခုျဖစ္ျပီး၊ ကုန္းေဘာင္ေခတ္က်မွသာ ဗမာတို႕က ၾကီးမွဴး (patronize) လာသည့္ အတြက္ေၾကာင့္ - ပို၍ စိတ္၀င္စားဖြယ္ ျဖစ္သည္။ သို႕တိုင္ေအာင္ - ဤ မြန္ဘုရားသည္ ယခုအခါ တန္ခိုးအၾကီးဆံုး အမ်ိဳးသား အထိမ္းအမွတ္ (monument) ျဖစ္လာသည္။ ေရႊတိဂံုႏွင့္ ရခုိင္ဘုရားၾကီးတို႕သည္ - ထို႕ေၾကာင့္ပင္ - ဗမာတုိ႕၏ အလယ္ပိုင္း အမိေျမ (Burmese central homeland) အနားတစ္ဘက္စီတြင္ မၾကာမီျမင့္ကအထိ တည္ရွိၾကသည့္ -  ျခားနားက်ယ္ျပန္႕ေသာ (diverse) လူမ်ိဳးေရး ဓေလ့ထံုးစံမ်ား (ethnic traditions)အား စုပ္မ်ိဳျခင္း(absorption)ကို ကိုယ္စားျပဳေဖာ္ျပလွ်က္ရွိသည္။
ဆန္႕က်င္ဘက္သက္ေရာက္မႈအျဖစ္ (paradoxically) - ရခုိင္ျပည္ကို သိမ္းယူသြပ္သြင္းျခင္းသည္ - အိမ္နီးခ်င္း ျဗိတိသွ်ပိုင္ အိႏၵိယက စစ္ေရးအရ တုန္႕ျပန္မႈကို ႏႈိးဆြေပးရာ ေရာက္ေစမည့္ - နယ္စပ္ ပဋိပကၡကို ေသခ်ာေပါက္ ျဖစ္ေပၚေစျခင္းေၾကာင့္ - ဗမာတို႕၏ လြတ္လပ္ေရးကို အဆံုးသတ္ေစေသာ အဂၤလိပ္တပ္မ်ား၏ ေအာင္ပဲြဆီသို႕ တားမႏိုင္ဆီးမရ ဦးတည္သြားေစသည္။ (၀န္ခံစရာရွိသည္မွာ - ဤအခ်က္သည္ ျငင္းခုန္ရစရာ အေၾကာင္းရွိေသာ (debatable) အခ်က္ျဖစ္သည္။) ရခုိင္ျပည္အေပၚ ဗမာတို႕၏ လႊမ္းမိုးအာဏာတည္မႈသည္ တိုေတာင္းလွ၏။ ကုန္းေဘာင္ေခတ္အခါက ႏွစ္ေပါင္း ေလးဆယ္ (၁၇၈၄-၁၈၂၄)ကို လြတ္လပ္ေရးကာလမွ စေသာ ေနာက္ထပ္ (၅၇)ႏွစ္ (၁၉၄၈-၂၀၀၅) ေပါင္းထည့္လွ်င္ စုစုေပါင္း (၉၇)ႏွစ္မွ်သာ ရွိ၏။ [The paper is saying “Burmese hegemony over the Atakan was brife, thirty years during Konbaung times, (1794 - 1824), added to another 57 years since independence, (1948 – 2005), totally a mere 87 years.”  But, factually, ‘Thirty years during Konbaung times, (1794-1824)’ should be ‘Fourty years during Konbaung times, (1784-1824) and ‘totally a mere 87 years’ should be ‘totally a mere 97 years’.] ရခုိင္ျပည္အေပၚ ဗမာျပည္၏ ဘာသာေရးႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈအရ လႊမ္းမိုးမႈသည္ (၁၈၂၄)ခုႏွစ္တြင္ ဗမာခ်ဳပ္ကိုင္မႈ အဆံုးသတ္သြားေသာ အခ်ိန္ကာလ၌ ႏႈိင္းယွဥ္ခ်က္အားျဖင့္ မမ်ားလွဘဲ ရွိေနေပသည္ (လီဘာမင္၊ ၂၀၆-၂၀၇)။ အခ်ဳပ္ဆိုရေသာ္ - ရခုိင္ျပည္သို႕ ကုန္းေဘာင္က်ဴးေက်ာ္မႈသည္ - ဆိုးရြားေသာ ရလာဒ္ထြက္ေပၚေစသည့္ နာဇီတို႕၏ ရုရွားသို႕က်ဴးေက်ာ္မႈႏွင့္ တူလွစြာ - ထိုမင္းဆက္၏ မိမိကိုယ္ကို ပ်က္စီးေစမႈအတြက္ မ်ိဳးေစ့ခ်သကဲ့သို႕ ျဖစ္ေစသည္ဟု ဆိုႏိုင္သည္။ အကယ္၍ ရခုိင္ျပည္ႏွင့္ ျဖစ္ပြားေသာစစ္သည္ မင္းဆက္၏ ပ်က္စီးျခင္းအတြက္ မ်ိဳးေစ့မ်ားကို အစစ္အမွန္ပင္ စိုက္ပ်ိဳးခဲ့သည္ဟု ဆိုလွ်င္ - ၎သည္ “အခုျပဳေသာ အက်ိဳး ေနာင္အခါ ျပန္လည္ သက္ေရာက္မွာ” (‘What comes around, goes around’ shuld be ‘what goes around comes around’.)ဟူေသာ ဆိုရိုးေဟာင္းက ေပးသည့္ အသိပညာကို အေလးအနက္ျပသရာ ေရာက္ေပသည္။

အရင္းအျမစ္ အခ်ိဳ႕အ၀က္ စာရင္း

(၁) ခ်ာေန၊ မိုက္ကယ္၊ “ကုန္းမၾကီးေပၚရွိ ကုန္သြယ္ေရး ႏိုင္ငံေတာ္တစ္ခု ထြန္းကားလာျခင္း - အေစာပိုင္း ေျမာက္ဦးဘုရင္မ်ား လက္ေအာက္ ရခုိင္ျပည္၊ ခန္႕မွန္း ၁၄၃၀-၁၆၀၃”၊ ျမန္မာျပည္ေလ့လာေရး ဂ်ာနယ္၊ အတဲြ - ၃၊ (၁၉၈၈)။
Charney, Michael, “Rise of a Mainland Trading State: Rakhing Under the Early Mrauk-U Kings, c. 1430-1603,” Journal of Burma Studies, Vol. 3 (1998)

(၂) ေကာလစ္၊ အမ္၊ ရုပ္ပြားေတာ္ၾကီး ကိန္း၀ပ္ရာ ေျမ။
Collis, M. The Land of the Great Image

(၃) ေဟာ၊ ဒီ၊ ဂ်ီး၊ အီး၊ မိုက္ကယ္ဆိုင္းမ္စ္၊ ၁၈၀၇ ခုႏွစ္တြင္ အ၀ နန္းေတာ္သို႕ သူ၏ ဒုတိယ သံတမန္ခရီး အေၾကာင္း မွတ္တမ္း။
Hall, D.G.E., Michael Symes; Journal of his Second Embassy to the Count of Ave in 1807 [Ave should be Ava.]

(၄) ေလဒါ၊ ေဂ်၊ “ေျမာက္ဦးေခတ္ အတြင္း ရခုိင္ျပည္တိုးတက္လာျခင္း” ေဒသအလိုက္၊ အတိတ္ကာလမ်ားကို ျပန္ေျပာင္းတူးဆြျခင္း၊ အေရွ႕ေတာင္အာရွေဒသမွ ျပဳစုသူမသိရေသာ သမိုင္း၊ အက္စ္၊ ခ်ဴတင္တာရာေနာ့ဒ္ ႏွင့္ စီ၊ ေဘကာ (တည္းျဖတ္)။
Leider, J. “Arakan’s Ascent During the Mrauk U Period” in Recalling Local Pasts: Autonomous History in Southeast Asia, eds. S. Chutintaranond and C. Baker

(၅) အိုေကာ္နာ၊ ဗီြ၊ စီ၊ စေကာ့၊ ျမန္မာႏိုင္ငံ အတိတ္ကာလ မႏၱေလးႏွင့္ အျခားျမိဳ႕ေတာ္မ်ား။
O’Connor, V.C. Scott, Mandalay and Other Cities of the Past in Burma

(၆) ရွကိုဘာ၊ ေဂ်၊ “ဗုဒၶ၏ ေရွ႕ေတာ္ေမွာက္၌ - ဗမာ မဟာမုနိ ရုပ္ပြားေတာ္အား ဓေလ့ထံုးတမ္းႏွင့္အညီ ရြတ္ဖတ္ ဂုဏ္တင္ ပူေဇာ္ျခင္း [အေနကဇာတင္ျခင္း ?]”။ ေတာင္ႏွင့္ ေတာင္အာရွေဒသမွ ဗုဒၶဘာသာ ဓေလ့ထံုးစံမ်ား၏ ယံုၾကည္သက္၀င္မႈ ဆိုင္ရာ အထုပၸတၱိ၊ ရွကိုဘာ (တည္းျဖတ္) မွ။
Schober, J, “In the Presence of the Buddha; Ritual Veneration of the Burmese Mahamuni Image” in Schober, J., ed. Sacred Biography in the Buddhist Tranditions of South and Southeast Asia

(၇) စတက္ဒ္နာ၊ ဒီ၊ “ေမာင္းေထာင္ဆရာေတာ္၏ အေမးအေျဖမ်ား ႏွင့္ အာနႏၵာ ပုထိုး၊ ပုဂံႏွင့္ မင္းကြန္းေစတီတုိ႕၏ ဆံုခ်က္” ၊ အေရွ႕ေတာင္အာရွေဒသ စာေတြ႕ႏွင့္ ပတ္၀န္းက်င္ေလ့လာခ်က္၊ အပိုင္း (၃)၊ (၂၀၀၁)။
Stadtner, D. “The Questions and answers of Maungdaung Sayada and the Confluence of the Ananda Temple, Bagan, and the Mingun Pagoda,” in Text and Contexts in Southeast Asia, Pt. III (2001) [‘Maungdaung Sayada’ should be ‘Maungdaung Sayadaw’]

(၈) ဆိုင္းမ္စ္၊ အမ္၊ ၁၇၉၅ ခုႏွစ္တြင္ အိႏိၵယ ဘုရင္ခံခ်ဳပ္က ေစလႊတ္သည့္ အ၀ နန္းေတာ္သို႕ သံတမန္ခရီး အေၾကာင္း မွတ္တမ္း။
Symes, M. An Account of an Embassy to the Kingdom of Ave, Sent by the Governor-General of India in the year 1795

(၉) သန္းထြန္း (တည္းျဖတ္)၊ ဗမာျပည္ ေတာ္၀င္ အမိန္႔ျပန္တမ္းမ်ား၊ ၁၅၉၈ - ၁၈၈၅။
Than Tun, ed. Royal Orders of Burma 1598-1885

(၁၀) သန္း၊ ျမင့္ဦး၊ ေခတ္သစ္ျမန္မာႏိုင္ငံကို တည္ေဆာက္ျခင္း။
Than, Myint U, The Making of Modern Burma

(၁၁) ယူးလ္၊ အိပ္ခ်္၊ (၁၈၅?